روایتی پرشکوه از فرهنگ کشور

صنایع دستی، روایتگر صنعت و هنر نیاکان و بیانگر هنر و ذوق مردم هر کشور است و در روزگاران کهن، به عنوان صنعت تمام عیار عهد خویش حضور داشته است. صنایع دستی، سفیران فرهنگی یک قوم و قبیله اند که هیچ گاه از گزارش پیام خود دست نمی کشند. صنایع دستی، تجلی گاه بخش قابل ملاحظه ای از هنر وخلاقیت اقوامی است که با این صنایع سر و کار دارند. صنایع دستی، در گذشته، بیش و کم، روایتگر زیبایی و حقیقتی بوده که آدمی همواره در جست و جوی آن است. توجه به این صنعت در حال حاضر، نه تنها ما را با گذشته مردمان در هر منطقه پیوند می دهد، بلکه در حد مقدور می تواند ما را در همان جوّ و محیطی قرار دهد که انسانِ ماشین زده امروز از آن جدا مانده است.

صنایع دستی، تجلی ذوق ایرانی

هنرمند ایرانی، همواره با کار هنری اش، مقصودی را بیان داشته و رمز و رازی را آشکار ساخته است. او با پشتوانه فرهنگ غنی و سیراب از سرچشمه عرفان، با دست یافتن به مواد گوناگون، مهارت استادانه و احساس زیبایی و نبوغ خود را در بسیاری از دست ساخته ها، به ویژه ظرف های فلزی، سفالین، شیشه ای و دست بافت ها نشان داده است. در صنایع دستی ایران، ذوق هنری و بردباری و وسواس هنرمندان ایرانی، در ریزه کاری فنون هنری دیده می شود و آنها همیشه در این هنر پیشتاز بوده اند. به نحوی اسرارآمیز، در صنایع دستی ایران، تصویر یک زندگی نهفته است؛ یک زندگی با رنج ها و شکل های بسیار، همراه با شوق و زیبایی. به گفته مقام معظم رهبری، «صنایع دستی تنوعی که دارد، تجملی که دارد و ذوقی که در آن به کار رفته، زیبا و همه کس پسند است».

صنایع دستی، پیوند هنر و معنویت

ضربه های پی در پی چکش بر بدن بی روح آهن و نقش های حکاکی شده بر روی آن، یا حرکات سریع دستان گلی سفالگر و خلق کوزه های مسی به نام اللّه ، پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام ، گوشه هایی از پیوند مبارک هنر و معنویت است. معنویت، همواره در قبای دین، مذهب، عبادت، نیایش و...، تعالی بخش روح های جست و جوگر بشر بوده و هنر در مسیری متفاوت، ولی هم جهت با معنویت، سیراب کننده اندیشه و خیالات تشنه انسان است. در این نوع هنر، هنرمند می کوشد با الگوگیری از مضامین معنوی، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، ادامه دهنده راهی باشد که خداوند از سوی پیامبران یا در کتاب های رهایی بخش، برای سعادت و خوشبختی انسان، پیش روی او قرار داده است.

الگوگیری از قرآن

قرآن کریم به عنوان مهم ترین و آخرین کتاب سعادت بخش، از هنگام نزول و سپس کتابت آن به دست کاتبان، از مهم ترین دست مایه ها برای الگوگیری هنرمندان صنایع دستی در راه تعالی و نهادینه کردن هنر متعهد برای رستگاری نوع بشر بوده است. هنرمندان با این کار، سرسپردگی و کرنش انسان را در مقابل خالق یکتا در آثارشان به نمایش گذاشته اند و کلمات الهی، برای نخستین بار به وسیله هنر در قلب انسان ها نفوذ می کند.

صنایع دستی در قرآن

صنعت زره بافی

صنایع دستی، از دیرباز به عنوان هنری سرگرم کننده و درآمدزا، جایگاه خاصی داشته است. به مرور زمان و با فکر و خلاقیت صنعت گران و هنرمندان، این حرفه پیشرفت های زیادی را پشت سرگذاشت تا به این جایگاه والا رسید. این هنر،در بین بسیاری از پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام نیز رونق خاصی داشته است و می توان گفت نخستین کسانی که به این هنر پرداختند، پیامبران بوده اند. به این هنر در قرآن نیز اشاره های زیادی شده است؛ چنان که خداوند در چند سوره، به فن زره سازی از سوی حضرت داوود علیه السلام اشاره کرده است.

حضرت داوود علیه السلام و زره بافی

حضرت داوود علیه السلام ، یکی از پیامبرانی است که به فرمان الهی و به صورت اعجاز، می توانست با نرم کردن و پیچ و تاب دادن آهن با نیروی دست، زره ببافد. خداوند در سوره سبأ، به این موضوع اشاره می کند و می فرماید: «و ما به او گفتیم زره های کامل بساز و حلقه های آنها را به اندازه و متناسب کن». در واقع خداوند با این آیه، به داوود دستور می دهد سرمشقی از محکم کاری و دقت برای همه صنعت گران و کارگران با ایمان جهان باشد.

صنعت بافندگی در قرآن

صنعت بافندگی، از جمله صنعت هایی است که در زمان پیامبران معمول بوده است و خداوند در قرآن، از آن برای تشبیه و رساندن پیام آسمانی خود استفاده کرده است. بافندگی و بافتن به عنوان یک هنر، شغل و سرگرمی مناسب برای بانوان است؛ زیرا با روحیه آرامش طلب و آرام آنان تناسب دارد. پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «کار مردان نیک، خیاطی، و کار زنان نیک، ریسندگی است».

هنر اسلامی

هنر اسلامی، جایگاه والایی در جهان هنر دارد و گروه بسیاری از علاقه مندان رابه سوی خود کشیده است. در تمامی هنرهای اسلامی، به نحوی روح عرفانی و جنبه های مذهبی متجلی است که همین امر باعث شگفتی صدچندان می شود. صنعتگران اروپایی، از دیرباز به هنر و صنعت اسلامی علاقه مند بوده اند، ولی به تازگی برای الهام گرفتن از هنرهای اسلامی و یادگیری روش های مورد استفاده آن، تلاش بسیاری انجام داده اند. همین شیفتگی و کنجکاوی در مورد هنرهای اسلامی، سبب شده است که بگویند: «صنایع دستی ایران، تبلوری است از اعتقادات، باورهای دینی، سنت ها و آداب و رسوم، که مشابه و هم سنگ آن در هیچ کجای این کره خاکی وجود ندارد».

انواع صنایع دستی

انواع صنایع دستی عبارتند از: فرش بافی، منجوق دوزی، منبّت کاری، خاتم کاری، فلزکاری، سوزن دوزی، شماره دوزی، گلدوزی، لحاف دوزی، چهل تکه دوزی، قلّاب بافی، حاشیه دوزی، سرامیک و سفال سازی، خیاطی، ریسندگی، عروسک سازی، شیشه کاری رنگی، نجاری، کوزه گری، گلیم بافی و جاجیم بافی.

صنایع دستی در آینه زمان

گزافه نیست اگر گفته شود صنایع دستی، عمری به قدمت عمر بشر دارد. سابقه صنایع دستی، به عصر حجر باز می گردد. در این دوره، ساخت ظروف و همچنین بعضی ابزار مصرفی در زندگی روزمره مانند نیزه و خنجر از سنگ برای صید و شکار حیوانات معمول شد. رفته رفته به علت پیشرفت فکری، دیگر مواد موجود در طبیعت مانند خاک رس، چوب، سنگ آهن، مس و سرانجام پشم و کرک حیوانات و الیاف گیاهی نیز مورد استفاده قرار گرفت؛ به طوری که پیشینه ساخت اشیای سفالی و مسی، به بیش از چهار هزار سال پیش می رسد. دوره رنسانس در اروپا، در تکامل هنری صنایع دستی تأثیر انکارناپذیری به جا گذاشت و در نتیجه، افزون بر حفظ جنبه های مصرفی بسیاری از تولیدات دستی، موجب افزایش ارزش هنری و تزئینی آنها شد. ایران زمین نیز از هفت هزار سال پیش، بیرق هنر نیاکان خویش را به عنوان سند هویت ملی به رخ جهانیان کشیده است.

صنایع دستی و اشتغال

سفره رنگین صنایع دستی ایران، هم اکنون دو میلیون و ششصد هزار نفر را به طور مستقیم، و حدود دوازده میلیون نفر دیگر را غیرمستقیم گرد خود آورده است. جالب اینکه بیش از هفتاد درصد از فعّالان صنایع دستی ایران را زنان تشکیل می دهند. از این رو، می توان گفت زنان هنرمند ایرانی، بالاترین سهم را در تولید آثار صنایع دستی کشور بر عهده دارند.

جایگاه صنایع دستی در جامعه

صنایع دستی، از دیرباز عامل ایجاد اشتغال جنبی و درآمد بیشتر در مناطق روستایی و عشایری، و همچنین برای بعضی شهرنشینان بوده است. امروزه نیز به رغم گسترش محصولات صنعتی در همه کشورها، صنایع دستی نه تنها ارزش خود را از دست نداده است، بلکه هر روز بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. در کشور ما نیز صنایع دستی با اتکا به پشتوانه غنی فرهنگ ایران اسلامی، در سه دهه اخیر، به نحو چشم گیری گسترش یافته است؛ به گونه ای که در زمینه سیاست گذاری و هدایت صنایع دستی، از ایران به عنوان یکی از کشورهای بسیار موفق در مجامع بین المللی یاد می شود.

صنایع دستی و اشتغال

بدون تردید یکی از دلایل مهم در توجیه جنبه های مثبت صنایع دستی، به اثرات آن در مبارزه با انواع بیکاری مربوط می شود. بیکاری، یکی از مسائل پیچیده کشورهای رو به رشد است که از افزایش سریع جمعیت سرچشمه می گیرد. در بین انواع بیکاری، شایع ترین آن در کشورهای در حال توسعه، بیکاری پنهان است. به ویژه در آن دسته از کشورها که هنوز ساختار جامعه کشاورزی و روستایی به صورت سنتی و کهن باقی مانده است، بیکاری پنهان بیشتر به چشم می خورد. صنایع دستی با قابلیت ها و خصوصیات ویژه خود، می تواند نقش مهمی در حل معضل بیکاری و ایجاد اشتغال برای بیکاران ایفا کند.

نقش صنایع دستی در بهداشت روان

اشتغال به هنرهای دستی، در بسیاری از بیماران روحی، سبب شده که آنان از یکنواختی، روزمرگی و فکر و خیال های پوچی که بیشتر به بیماری شان دامن می زند، دست بکشند و با سرگرم شدن، روحیه ای شاداب و سرزنده به دست آورند. در واقع لطافت بخشیِ این هنرها، موجب این کار می شود. لطافت، از معقولات درک کردنی است، نه وصف کردنی، و هیچ هنری همچون هنر صنایع دستی، نمی تواند عشق به خدا، وطن دوستی، حفظ ارزش های اخلاقی، شور و شوق زندگی، و وارستگی و کمال انسان را انتقال دهد و تداوم بخشد. در حقیقت صنایع دستی، دمیدن روح زیبایی و طراوت به زندگی انسان هاست.

صنایع دستی ایران از نگاه آبرام پوپ

آبراهام پوپ، تاریخ نگار آمریکایی بر این باور است که: «صنایع دستی ایران، هنرمندانه خلق شده است و هر یک، پیام آور عقیده ها، سلیقه ها، روش های زندگی و شخصیت نیاکان مردم این کشور است. صنایع دستی، زبان گویا و روشن تاریخ، تمدن، هویت و هنر ایرانیان است».

صنایع دستی در آینه شعر

سید مصطفی کشفی

ای هنری مرد هنر آفرین

سایه خیر هنرت بر زمین

در مثل هستی که به حسن نظر

ریزد از انگشت تو چندین هنر

چوب به دست تو زبان باز کرد

رویش زیباتری آغاز کرد

اره مویی گرت افتد به دست

کار تو بر تخته، منبّت شده است

مرد قلمزن که هنر کار او

شهر پر از گرمی بازار او

هوش ربا، پر ثمره و دل پذیر

کاشی و انگشتری و بادگیر

در هنر و صنعت، هم داستان

شهر تو و مشهد و یزد، اصفهان

خاک هنرپرور ایران زمین

بر تو و بر صنعت تو آفرین